Форум » Казахское ханство. Феодальная раздробленность » Аргыны » Ответить
Аргыны
Jake: Аргыны Имя Аргын или Аргун носит известная река в бурятской области, впадающая в р. Амур. На Алтае есть р. Аргут, составляющая правый приток р. Катуни. В монгольском языке окончание "т" обозначает множественное, а "н" единственное число. Если изменить в последнем слове "т" на "Н" получается опять аргун или аргын. Аристов говорит, что в 5 веке китайские историки упоминают о народе "алунь" или "бай-егу". Известно, что китайцы не произносят букву "р" (тюрков поэтому называли тукиу; а многие европейцы, не обращая внимания на это обстоятельство, до сих пор думают, что тукиу одно из тюркских племен). "Бай" оьозначает по китайски "великий", по тюркски "улуг". Тогда "алунь" можно читать "арунь" или "аргунь", а "бай-егу" - улуг-аргунь. Такие преобразования слов вполне допустимы, так как в орхонских надписях упоминается народ "улуг-еркин". Патканов в статистическом сборнике населения по Тобольской, томской и Енисейской губерниям -Чулымскую волость Томского округа называют иначе больше аргынской, а в Енисейской губернии в Ачинском округе приводит количества больше-аргунского и мало-аргунского родов. Если к этому добавить утверждение Рашид-Эддина о том, что аргын или арикан есть монгольское племя, то пребывание предвов наших аргынов, как коренных монголов, в Монголии в 5-7 веках можно считать бесспорным. Аристов замечает, что аргыны во времена Чингисхана подались на запад впереди найманов и кереев; в отношении факта передвижения именно в таком порядке замечание Аристова верно, но передвижение аргынов произошло без сомнения до Чингизхана. Известно, что Чагатаевым улусом по смерти Кара-Гула хана управляла его жена Ергене-Хатын как пишут одни, Органа или Аргуна-хатын, как пишут другие. Рубрук, проезжавший по нынешним Копальскому и Лепсинскому уездам в ноябре 1253 года уверяет, что страна раньше называлась Органум. Коментатор Рубрука проф. Малеин замечает, что "Рубрук странно ошибся, назвав страну по имени царицы Органы". Прибавим к этому, что в тех же местностях, в 30 верстах от оз. Балхаш есть гора Арганаты,каковое слово получилось от сокращения из двух слов "Аргын-Ата", т.е. отец аргын, при чем "аргын" может быть и не собственным именем, вместо которого и у киргиз часто употребляется родовое имя. Это частое повторение органа, органум, органаты. - конечно, не случайность. Из описания походов Тимура знаем, что аргыны в 14 веке жили между оз. Алакуль и р. Каратал, т.е. в тех же местах. Очевидно, Рубрук сделал меньшую ошибку, чем его коментатор. Органум привычный слуху Рубрука да еще с латинским окончанием название не страны, а народа - именно аргын. Выражение Аргын Хатун киргизы понимают в том смысле, что женщина происходит из рода Аргын; поэтому это вовсе несобственное имя правительницы. Из слов, что "страна (по нашему - население) раньше называлась аргын" следует, что аргыны там жили еще до похода Чингисхана. Из похода Чингисхана знаем, что осенью 1219 года в Коялыке (отожествляемом нами с развалинами Дунгене) к нему присоединился арслан-хана Карлукский. Если же аргыны поселились в этих местах раньше, то они могли быть в подданстве Арслан-хана Карлукского, и вместе с последним , вероятно, участвовали в походе Чингисхана на Туркестан и в Персию. Аристов, по-видимому, хотел даже отожествить карлыков с аргынами и надо полагать, что он был близок к истине: 1. По его данным в составе аргынов (или как он называется басими) есть 3 рода из карлыков; 2. Самое слово "аргын" на наречии каракиргизов обозначает "помесь" (так называется между прочим смесь яка и обыкновенного рогатого скота); 3. Еще в 10 веке под напором Тогуз-огузов карлуки были разделены на 2 части - западная в 12 веке кочевала около Бухары, - восточная упоминается только один раз - во время похода Чингисхана. По-видимому, восточные карлуки растворились в массе другого племени, а именно аргынов. Так как Чингисиды обычно женились на царевнах и вообще на знатных особах, возможно. Что упомянутая царица из рода аргын происходила также из знатной фамилии, а может быть, от упомянутого Арслан-хана. Эта царица, по словам Вассафа, одна из "трех монгольских образов красоты, прелести, любезности и достоинства , которые были родными сестрами и супругами трех царевичей - чагатаида, джучида и тулида". Из описания похода Тимура видно, что в конце 14 века аргыны жили между оз. Ала-Куль и р. Каратал, т.е. оставались на прежних местах. Будучи в составу Чагатаева Улуса, аргыны подвеглись опустошительным набегам Тимура в 1376, 1389 и 1390 годах; затем в начале 15века с востока начались нападения на них джунгар. В1456 году аргыны были уже гораздо западнее и находилсь в подчинении внука Орус-хана, известного хана Джанибека. По-видимому, аргыны ушли на запад около 1400-1410 годов, так как аргыны (отделение канджигиты) в 1420 году участвовали в походу Барак-хана, отца Джанибека, на Ташкент и Ходжент. Среди аргынов существует еще предание, что самыми приближенными лицами Абульхаира Узбекского были Кобланды-батыр из рода кара-кыпчак и Даирходжа, прозванный Ак-Жолом, из рода аргын. Соперничество их окончилось убиением Даирхлджи (Ак-Жола) кыпчаком Кобланды. Аргыны потребовали от Абульхаира выдачи Кобланды; хан отказал в их просьбе, Тогда аргыны (и Кереи) во главе с султанами Джаныбеком и Кереем оставили Абульхаира и ушли на восток. Это предание объясняет причину ухода Джанибека и Керея в Моголистан, на юг от оз. Балхаш (Хан-Тау), что нам известно из истории. Очевидно, этой кровной обидой и объясняется, что у шейбанидов не осталось ни одного аргына в то время, когда все остальные роды оказались разделенными между шейбанидами и потомками джанибека; по крайней мере в списке названий родов, бывших с Мухамед-Шейбани при завоевании Туркестана, аргын нигде не упоминается. Так как образование Казакского ханства начинают обыкновенно с этого момента (с чем я не вполне согласен), то аргыны были без сомнения старшим членом в составе этого ханства. Киргизские предания определенно указывают, что Джаныбек впоследствии переселился в низовья Волги и здесь построил г. Астрахан. Карамзин говорит, что Золотоордынский хан Ахмед передал Крым Джанибеку. Из Вельяминова-Зернова видно, что Джанибек опасался Менгли-Гирея и сносился в 1475-1477 годах с Иваном III, прося унего убужища на всякий случай. Наконец около 1480 года переселился в Россию, где и умер. Из Вельяминова-Зернова знаем, что аргыны в Крыму, Казани и Астрахани играли выдающиеся роли и были карачиями (приближенные ханов). Выше мы видели, что аргыны были наиболее надежным и верным элементом в руках сыновей Барака. После этого мы не ошибемся, если скажем, что по смерти Абульхаира Узбекского (около 1465 г.) Джаныбек со своими аргынами поселился в низовьях Волги и здесь построил постоянную ставку - город Астрахань. Возможно, что это один из нескольких городов, известных под этим именем, возникавших и разрушавшихся разновременно. Здесь он, по-видимому, пробыл недолго. Золотоордынский Хан Ахмед, не желая, очевидно, держать вблизи себя такого влиятельного чингисида, уступил ему Крым, куда он и переселился со значительной группой верных аргынов; когда Джанибек ушел в Россию, аргыны остались в Крыму и продолжали играть выдающиеся роли. Наконец, из указания Вельяминова-Зернова (часть 1, стр. 123) о том, что Казань считалась юртом Барака можно заключить, что сам Барак (убмтый около 1430 года) управлял северной частью Золотой Орды до появления там Улу-Мухамеда и образования Казанского ханства. Значит, аргыны могли появиться там при Бараке, и затем. Остаться как один из господствующих родов. На Кавказе в реку Сунджу впадает горная речка Аргун, текущая по Аргенскому ущелью, в котором расположен аул Аргун; это, вероятно, осколок, приведенный туда кем-нибудь из потомков Джаныбека. В журнале "Новый Восток" (№5-1924 г.) гр. Яковлев в статье "Новое в изучении Северного Кавказа" говорит, что султаны Аварии были из рода султана Оруса. Возможно, что султаны эти произошли от потомка внука Орус-хана Джаныбека. Со слов башкира Мулакаева Рычков сообщает, что сын Хак-Назар-Хана Ахмед-Гирей ушел во главе части ногаев на р. Кубань (около 1580 г.); возможно, что с ним и ушли те аргыны, потомки которых живут в Аргунском ущелье. Большая группа аргынов, оставшаяся под властью ногайских мурз потомков Едыге, по-видимому ушла оттуда в середине 16 века после кровопролитных междуусобий мурз (Исмаила и Юсуфа) и покорения русскими Казани и Астрахани. В конце 16 века аргыны появляются на Каратауских горах и участвовали в походах Таукель-хана и Есым-хана на Фергену, Самарканд и Бухару. В походе Есым-хана на Ташкентского удельного хана Турсуна 1629 г. участвовали аргыны: среди аргынов Каркаралинского и Семипалатинского уездов сохранилось предание, что во время набега на катаганов при Есым-хане аргынские батыры привезли 40 девиц, из коих некая Коныр-бике была взята в жены тобуктинцем Сары, предком знаменитого киргизского народного поэта Абая Кунанбаева и историка Шакарима Кудайбердина. С 1620 года начинаются кровопролитные столкновения киргиз с калмыками, при чем перевес, по-видимому, оставался на стороне калмыков; положение киргиз несколько улучшилось при знаменитом киргизском законодателе Тауке-хане (конец 17 и начало 18 веков). Аргыны в это время жили к северу от Каратауских гор, изредка, по-видимому, попадая своими кочевьями в рай оны среднего течения Сары-Су и горы Улу-Тау. При настеплении джунгар в 1723 году аргыны (кереи и джалаиры) пострадали сравнительно меньше - они укрылись в безводных пустынях Бетпак-дала. Во время победоностного наступления киргиз в 1725-26 годах аргыны были в первых рядах. В 1726 году, по свидетельству Левшина, киргизские ханы рассорились. Причиной ссор, по-видимому, было избрание в ханы 3 Орд по смерти Болат-хана, его сына, сравнительно молодого Абульмамбета. Дядя его и брат Болата старик Самеке (Шахмухамед) и главнокомандующий всеми киргизскими силами, удельный хан Младшей Орды, престарелый Абульхаир; сочли себя обойденными, и в разгар стремительного и победоностного шествия; в котором киргизы дошли до реки Или, бросили фронт и ушли на северо-запад к русской границе, где и приняли русское подданство. Победоностная, славная кампания была окончательно сорвана, оставшиеся киргизы отступили: большая часть (Средняя Орда) ушла на север, меньшая (Старшая Орда) оказалалась прижатой к Сыр-Дарье и вынуждена была покориться джунгарам. Однако эти группы не переставали бороться, пока после избиения калмыков китайцами (1757 г.) не удалось Аблай-хану во главе этих киргиз добить калмыков; после этого уже с 1758 года аргыны стали устраиваться в тех местах, где их застали русские. Аргыны. Мухамеджан Тынышбаев "Материалы по истории казахского народа", Ташкент 1925 год.
Ответов - 8
Jake: АРГЫНЫ О происхождении названия (этнонима) "аргын" pycские историки пишут по-разному. Среди них (имеется в виду-из сведений на русском языке - пер.) заслуживает внимания наименование "улуг Ергин" из орхоно-енисейской надписи. В древние времена это племя Улуг Ергин кочевало восточнее моголов (монголов?- пер.). Китайцы называли их байегу. Как уже говорилось, в китайской транскрипции отсутствует "р" в середине слова и опускается последняя согласная. Если восстановить эти утраченные в китайском написании буквы, то мы получим "бай аргын". "Бай аргын" и "улуг ергин" - суть одно и то же, означающее "великий аргын" (м. б. "великий богатырь-муж (ер, ар) среди гуннов?" - пер.). Если это так, то можно прийти к выводу, что аргыны - потомки тюрков, которых китайцы называли хо-хо, по нашему уй-гур из тайфы канлы, по-нашему арбалы (т.е. кто с арбой-повозкой), по-китайски гау-гу. Выходит, Mt из тайфы бай йергын. В летописях более позднего времени аргыны узнаваемы в наименовании аргынот. Так называется род, входивший в состав улусов Джучи и Чагатая - сыновей Чингисхана. Во времена Амир Тимура (Тамерлана) доподлинно известно, что аргыны также под именем аргынот кочуют между Чингисских гор и Тарбагатаем. По поводу того, почему наименование аргын именно в таком виде не упоминается в летописях времен Чингисхана, русские историки объясняют по-разному, но большинство все же склоняется к мнению, что аргыны сдались Чингисхану без боя. Мне же думается, что в то время аргыны подчинялись найманскому хану. Потому как, по словам Аристова, во времена правления первого каракитайского хана Амбы упоминаются байиергины, а найманов нет вовсе. К тому же Аристов добавляет, что прежде были сильными байиергыны, т. е. аргыны, а во времена Чингисхана сильнее были найманы, которые составляли не одно даже, а два соседних ханства. К тому же, указывая на племена, входившие в улус Чагатая, он говорит, что аргыны с найманами кочуют на берегах рек - Емель, Каратал и Нуры. Из этих слов ясно, что одно время могущественней были аргыны, и найманы были у них в подчинении, другое время, наоборот, найманы стали сильнее и подчинили себе аргынов. По моему мнению, аргыны Среднего жуза являются потомками ойрат Аргын аги, как называет его в своей "Родословной" хан Абулгази. И вот почему: когда великим каганом (монголов - пер.) становится младший сын Чингисхана Толы, он посылает в Хорасан человека из тайфы ойрат по имени Аргын-ага, назначив его тамошним наместником. По мусульманскому летоисчислению это происходит в 440 г., или по русскому календарю - в 1262 году. Спустя десять лет умирает Аргын-ага, тогда на место его сын Толы - Мункэ-каган посылает брата своего Хулагу, по-казахски Алеке-хана, тем самым подтверждая, что Аргын-ага был из племени ойрат. Ранее, когда монголы, победив уйгуров и татар, согнали их с насиженных мест, то некоторые из них, что остались, были прозваны ойрат-калмаками, и скорей всего, что наши аргыны - потомки байергынов или иначе улуг аргынов - упоминаемых именно в числе этих "оставшихся" калмаков. Возможно, что русские историки, делая выписки из "Родословной" Абулгази, не обратили внимания на это слово. Если аргыны (аргынот), известные среди тюркских народов мира, могут быть потомками вообще древних аргынов, то аргыны нашего Среднего жуза - потомки именно этого Аргын-аги. К тому же имя его точно соответствует имени казахского первопредка аргынов. И мой дед, покойный Кунанбай-ходжа, тоже упоминал хана по имени Аргын-ага. АРГЫНСКИЕ РОДЫ СРЕДНЕГО ЖУЗА Потомок Аргын-аги - Кодан. Его сын - Даирходжа (Акжол). От старшей его жены- Караходжа. От младшей-Суюндик. От Суюндика - Саржетим и Шакшак. Их потомки - в Младшем жузе. Называются токал-аргыны (аргыны от младшей жены - пер). От старшей жены Караходжи - Мейрам. От его младшей жены Момын - Карасофы, Кенжесофы, Баесеинтийн. От старшей жены Мейрама - Куандык, Суюндик, Бегендик, Шегендик. От младшей - Болат. От Куандыка четверо сыновей - Алтай, Карпык, Темиш, Барушы. У Суюндика трое своих сыновей-Жанболды, Колболды, Орманшы и усыновленный - Каржас. Потомки этих четверых назывались тортаул (четыре аула). Сын Бегендика-Козган, сын Шегендика - Каксал. От Болата - Майхы и Бошан и два приемных сына-Жалыкпас, Камбар. Потомкии этих четверых-зовутся каракесеками У вышеназванного Карасофы, что родился от младшей жены Караходжи, было два сына-Атыгай и Караул. У Баесеинтийна было три сына - Айтей, Байымбет, Жанай. У Кенжесофы было два сына - Канжыгалы и Тобыкты Эти семеро в народе получили прозвище по имени своей бабушки Жеты Момын ("Семеро от Момын"). Не в силах произнести правильно Тофикты назвали по-казахски Тобыкты. От него Ерсетек и Даулетек. Даулетеку как-то на большом тое случилось сторожить казаны с толстой палкой в руке. За это его прозвали Жуан Таяк ("Толстая палка"). Отсюда и получили свое наименование его потомки-Жуантаяки. Трое сыновей было у него-Байгара, Байшора, Жиеншора. Последний был человеком образованным, за что хотели прозвать его Хафизом, но опять же из-за трудного произношения стали звать Абызом. От Байгары - Архар и Бокен. От Байшоры - Шагырбугы. От него - Кудайкул, Кожагул, Андагул. У Андагула от жены-кипчачки - Батбанак. Его сын - Карабатыр. От вышеупомянутого Абыза (Жиеншоры) - Абдал, Жумык, Абле, Шаршак. От Абдала - Ескене. От Жумыка - Нарымбет и Жиенбет. У Ескене было три сына - Таниркулы, Жумас, Бектас. От Нарымбета - Отегул, Бердибай, Отебай. От Отегула - Толебай, Корпе. От Жиенбета - Кульсары, Токсан. От Толебая пятеро - Кожагельды, Кара, Кожамбет, Жангожа, Айтхожа От Кульсары - Кудайсугир, Берсугир. От Токсана- Жаныбек и Тогузак. От старшего сына вышеупомянутого Тобыкты Ерсетека - Мусабай, Кокше, Дадан. От дочери Мусабая, отданной замуж за уйсуна - Кулык. И еще Даулетек, которого прозвали Жуантаяком - младший сын Тобыкты - вот эти пятеро зовутся Бес жан Мусабай (пятеро мусабаевых). От Кокше-Топыш и Томан. У Топыша двoe-Башы, Шобан. У Томана-Каракошек, Балтай. От Шобана шестеро - Надир, Берет, Алим, Жасыбай, Карабакан, Турабай. От Дадана-Есенбакты, Даулетбакты, Аксак. У Есенбака двое-Манас и Танас. У Манаса трое-Баэаркул, Кенжебарак, Токал. У Даулетбакты - Айбеске, Калдау. Все они зовутся Дадан Тобыкты. Род их составляют две волости в Каркаралинском уезде. Остальные тобыкты-в Семипалатинском уезде, составляют пять волостей. От вышеупомянутого бия Мусабая - Толенкожа, Суйырбас. Этого Толенкожу кто-то из аргынов прозвал Жаман Тобыкты ("Плохим Тобыкты"), и все потомки его носили это имя жамантобыктинцев. От Толенкожи- Баянай, Шегир. От Баяная-Еспентай и Елебай. Сын Еспентая - Токебай. Сын Елебая - Могал. От Могала Жокен. У него было четыре сына - Таз, Нурке, Бирке, Ожар. У вышеназванного Шегира сын Байбол, от дочери, отданной в кипчакский род, внук Жузбейнет. От Бай-бола Боранши. От него Есболат, Альмембет, Айгана, Абыл и приемный сын Касым. Есболат усыновил Кайыпберды. От него Кошкар, Сенгир, Богей, Текзан. От Альмембета - Кадир, Топек. От Айганы - Игилик, Ораз. У вышеупомянутого Мусабая еще от одного его сына Суирбаса трое - Али, Сары, Кожаберген. От Али- Орыс, Каржау. У Сары от старшей жены - Мамбетай, Умбетай, от Конырбике, дочери Турсын-хана, Мамбет-софы, Кишик. В народе его звали Кошек. От Кожабергена - Бекпембет, Жапал. От Мамбетая - Таниберды, Тасболат, Байгазы. У Таниберды от старшей жены - Базар, Сагындык. От другой - Шакар. От младшей Коспай, Толек. От Мамбетсофы - Боранай, Кабас. От Бораная - Жумагул, Кожан. От Жумагула шестеро - Мамай, Мырза, Баян, Боген, Ырысбай, Манай. Вот этот самый батыр Мамай и привел род тобыкты из орских лесов к подножию Чингисских гор. От вышеназванного Кишика от старшей жены - Санмурат, Беимбет. От младшей - Анет, Айтек. Этот Анет и есть тот самый Анет-баба, прозванный так за участие в составлении знаменитого свода законов - Жеты Жарга ("семь установлений"), один из семи биев (составителей), который в девяносто семь лет из-за немощи cвоей был оставлен на горе Каратау, когда казахи в год Великого бедствия ("Актабан-шубырынды") оставили берега Сыр-Дарьи. От Санмурата - Байгара, Кулгара, Агыбай. От Байгары - Конысбай, Кенбай, Аршабай. Сын Кулгары Жанбай. Сын Атыгая Бугыбай, от него - Байтобет, Сокырша. Сын вышеупомянутого Беимбета Танатар. От него трое - Сак, Тогалак, Сакулык. У Сака было пятеро сыновей - Алимбет, Жолымбет, Есенгельды, Жаркын, Сазан, а также рожденный от дочери его внук керей - Шекы. У Тогалака было семь сыновей - Есен, Аман, Енсе, Балта, Тойте, Койгельды, Тайсоймас и два приемных сына - Серкебай, Усен. От Усена - Болатбай У вышеназванного Анет-бабы пятеро сыновей от старшей жены, все погибли в сражении с калмаками. О тех кто остался там кроме них, у меня сведений нет. Сюда же были доставлены в бесиках (колыбельных люльках) дети Байболата, одного из тех пяти от первой жены,- Балуан и Бакай. От Балуана потомков нет. От Бака трое - Курманбай, Жарылган, Токкожа. От Курманбая - Байимбет, от него Толакбай. От Жарылгапа - Шангырбай, Сасыкбай. От Сасыкбая - Отыншы, Kepeйбай. От Шангырбая - Карабас, Жортабай. От Токкожи Кобеген. Сын его Дуйсенбай ныне жив. Остальные все живут в Белагаше. От одной из жен Анет-бабы был сы Жаубасар, от него - Отегул, Ман. От Отегула - Журынбай, Токбан, Сыдык. От Мана - Акбай, Туяк. О младшей жены Анет-бабы - Есболат, Шака. От Есболата - Байгел, Шабан. Шака имел трех сыновей - Айтуара, Тауке, Бостана. У вышеназванного Айтека от старшей жены - Олжабай, от младшей - Байторе, Калкаман. Калкаман этот похитил дочь Манбетая Мамыр, бежал с ней, но был пойман и приговорен к казни "ок байлау". Отделавшись ранением в бедро, Калкаман в обиде на Анет-бабу откочевал в области Бухары. По слухам, род его продолжился (потомки его поныне живут там). Брат его Байторе, известный под именем Бакен, оставил потомство, которое нынче насчитывает около ста юрт. От Байторе - Шоткара, Досак, Отеген, Байдаулет. От Шоткары - Байсары, Мангыт, Байше и внуки от дочерей-Татибай, Жаназай. Приемный сын - Жамбы. От Досака - Татиш, Сандык. От Отегена - Кунтуган, Сары и внук от дочери Байгутты. У Байдаулета было двое сыновей - Бактыбай, Тойгулы и приемные - Мурасыл, Есенбек. От вышеупомянутого Олжая - Айдос, Кайдос, Жигите. От Кайдоса - Бокенши, Борсак. От Бокенши - Байгобек, Жанкобек, Жанкабыл, Жанак, Томарбай, Куандык. От Борсака-Егизбай, Сегизбай, Жазыбай, Казыбай, Алма. От старшей жены Жигитека - Кенгирбай, Сенгирбай. Бий Кенгирбай известен в народе как Кабекен. От младшей жены Жигитека -Тулкибай, Карсакбай, Кузенбай, Жолымбет. От вышеназванного Айдоса-Иргизбай, Торгай, Топай, Котибак. От старшей жены Торгая - Жабагы, Кулыншак. Еще от одной жены - Менлибай, от другой - Серик. Приемные - Куттыгул, Самелтер. От Топая - Буркит, Жанболат, Бекболат, Бектас, Жантас, Бабен, Тасболат. Тасболата еще звали Ташен. Он же- Куат. У Котибака от одной из жен - Атей, Кодас, от другой - Шагирбай, Ауек, Урпек. Еще от одной - Боранбай. От младшей-Токсанбай, Сексенбай, Алпысбай и внук от дочери Куат. Вышеупомянутый Иргизбай - наш прадед в четвертом колене - был близким сподвижником хана Аблая. У него было четверо сыновей - Оскенбай, Осер, Мырзатай, Жортар. Оскенбай был избран бием после бия Кенгирбая. От его старшей жены наш дед-покойный Кунанбай-хаджи был единственным сыном. От старшей жены Кунанбая - мой покойный отец Кудайберды также был единственным сыном. Он умер в 1886 году в год барса в месяце апреле тридцати семи лет от роду, и я остался пятилетним сиротой. Аргыны. Из книги Шакарим Кудайберды-Улы "Родословная тюрков, киргизов, казахов и ханских династий", перевод Бахыта Каирбекова, Алма-Ата, СП Дастан, 1990.
77759: Шәкерім Құдайбердіұлының халық аңыздары мен қазақ шежіресіне негізделген дастандарыиан жоңғар шапқыпшылығы кезіпдегі қазақ тайпаларыиың кошу жолдарыл біршама аңғаруға болады. Қалқаман мен Мамырдың махаббаты туралы қайғылы хикаясын Ш. Құдайбердіұлы қазақтардың жоңғарларға қарсы күресі жағдайында өрбітіп, халықтың жадында қалған адамдардың есімдерін атайды. Дастанға сәйкес, 1722 жылы қазақтар жоңғар шапқыишылығы салдарынан көшіп барып, Сырдария бойын мекен еткен. Арғындардың ел ағасы сол кезде 95 жастағы Әнет баба болған. Дастан авторының жетінші атасы Әнет бабаның інісі Әйтек еді, таксономиялық жіктерді айқындау мен ұрпақтар аралығындағы уақыт шамасын анықтау кезінде бұл да мацызды: Шәкерім 1858 жылы туғаи, ал оның жетінші атасы (Әйтек) Әнет бабаның замандасы. Демек, бір ұрпаққа 2530 жылдан келеді. Бұлайша «жыл есептеу» шежірелерді тарихи деректеме ретінде пайдалаиған кезде қажет, өйткені патронимия, рулардың бөлшектенуі, жаңа рулардың пайда болуы мәселелерін т. б. сол бөйынша аиықтауға болады. Дастанда бүкіл Тобықты руын қалмақтарды жеңуге байланысты тойға шақырған Сәмеке хан да аталады. Сырдария бөйында тобықтылардан басқа Арғын тайпасының Қанжығалы, Бәсентиін, Атығай, Қарауыл рулары мекендеген (қараңыз: 2-кесте). Ш. Құдайбердіұлының «Еңлік-Кебек» дастанында да қазақ руларыиың ауа көшуі мен өлардың жоңғарларға қарсы күресі тіптен кобірек айтылады. Дастанға сәйкес, «Ақтабан-шұбырынды...» аталған 1723 жылғы қалмақтардың ойраны себепті Шақшақ руынан шыққан Жәнібек батыр бастаған арғындар Сырдария жағасынан кетіп, Шу өзенінің жағасына, Саумалкөл төңірегіне қоныстанды және одан әрі Орталық Қазақстанда Есіл, Нұра, Сарысу өзендерінің аңғарларына, шығысында Қарқаралы тауларына, батысында ұлытау маңы меп Шалқар көлінің төңірегіне қоныс тепті. Арғын тайпасының ірі атасы момындарға енетін Атығай, Қарауыл, Қанжығалы, Тобықты және Бәсентиін рулары өз қыстауларын Қазақстанның солтүстігіндегі Ор, Елек, Ойыл, Қиыл өзендерінің жағаларын бойлай орналастырып, жаз кезінде Мұғалжар тауларындағы жайылымға шығып жүрген. Әбілқайыр хан бастаған Кіші жүз қазақтары Жайық озені аймағына көшіп барып, 1731 жылы Ресей бодандығын алды. Дастанда баяндағанындай, мұны естіп, орыстардан қорыққан момындар Мұғалжардан кетіп, Ырғыз бен Торғай өзендерінің бойына барып қоныс тепкен. Сол кезде Әбілмәмбет хан қалмақтарды талқандап, басқыншылардан көп малды тартып алады. Орта жүз ханы Сәмеке мен Абылай сұлтап да барлық жүздің көп қазақтарын жинап, қалмақтарды талқандап, Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағы Тарбағатай тауларына жетті, қалмақтарға қарсы күреске найман тайпасының Қаракерей, Матай руы белсене қатысты (қараңыз: 3-кесте). Жеңіліс тапқап қалмақтар Нұржайсап жәие Шәуешек деген жерлер арқылы қашып, қазақтар ата қонысы Арқа даласын қайта иеленді. Шыңғыстау төңірегі қалмақтардан азат етілгенін матайлардан білген соң Жеті Момыи бірлестігіне енетін рулардың бір бөлігі (Атығай, Қарауыл және Бәсентиін қараңыз: 2-кесте) осы таулардың төңірегіне келіп, қоныс тепті. Жеті Момын бірлестігі руларының бір тобы да Қанжығалы руынан шыққан Кеңгірбай және Қараменде (қараңыз: 2-кесте) билердің айтқанына көніп, Шыңғыстау жағына бет алды. Қанжығалылар Шыңғыстауға Матай руының орнығып алғанын естіп, жарты жолда Шуөзенінің бойына қоныстанып қалды да, Тобықты руы одан әрі жүре отырып, аңсаған тауларына 1780 жылы әзер жетті. Сонымен, Шәкерім Құдайбердіұлыиың қазақ шежіресіне негізделген мәліметтеріне сәйкес, Арғын тайпалары руларының Сырдария бойынан Мұғалжарға, Орталық Қазақстан даласына, одан әрі шығысқ
77759: Олардың қөныстары көбінесе Ерейментаудан шыгысқа қарай болған да, оның батыс жағына қарай көшкен (қараңыз: 2кесте). Әжібай тармағы Қанжығалы руының 8 атасын біріктірген. Жоңғарларға қарсы күресте ерекше көзге түскен Бөгепбай батыр Қаижығалы Бөгенбай деп те аталады (қараңыз: 2кесте, сегізіпші ұрпақ). Ішкі жақта, яғни Ертістің оң жағалауында тұрған қазақтарға да арнайы тоқтала кеткен жөн. Бұл жерлер Семей ішкі округінің бір бөлігі болатын және эр түрлі ведомстволарға бағындырылған еді. Жер пайдалану ережелеріие сәйкес, қазақтар Кабипеттік жерлерде барлығы 787 шаруашылыққа (39,4%) учаскелерді жалға алып, Белағаш дал асы дейтін жерде; «еркін дала» аймағында 657 шаруашылық (33%); Сібір казак әскерінен жалдап алынған жерде 168 шаруашылық (8,4%) тұрды. 112 шаруашылық (6%) Семейде түрақты мекеп етія, олардың Белағаш даласында егістігі болды. Округке есептелген 266 іиаруашылық (13%) округ шегінеп тыс жерлерде көшіп жүрді. Белағаш даласы дегеиіміз Семейден солтүстікке қарай жатқан кеңбайтақ жер, ал «еркін дала» Жалқарағай, яғни Шульба тоғайы. XVIII ғасырдың аяғында Жалқарағай бос жатқан жер еді, оғаи қазақтар қыстыгүні сол жағалаудан өздерінің табындарын айдап апаратып. Бұл жерге бірінші болып Уақ тайпасының қауымдары көшіп барды да, Семей окру гін ұйымдастырған кезде болыстың аты солардың атымен (Байуақ) аталды. Мұнда біртіндеп түрлі тайпалардың басқа рулары да көшіп келе бастады, сөйтіп көп ұзамай Белағаш және «еркін дала» бір Белағаш болысына айналды. Бұл болыстың 1444 шаруашылығыиан Тобықты руының қауымдары551 шаруашылық (38,2%), Қаракесек170 шаруашылық (11,79%), Тарақты 79 шаруашылық (5,49%) болды, ал бүкіл Арғын тайпасының шаруашылықтар саны 700 е ді (55,59%). XIX ғасырдың екінші жартысында Баяиауыл және Үшбұлақ сыртқы округтерінің, Семей ішкі өкругінің қа зақтары Семей облысындағы Семей және Павлодар уез дерінің құрамына енді (1868, 1881 жж. реформалар). Семей уезіидегі 26 062 шаруашылықтан арғындардікі 12 525 шаруашылық болды. Саны ең көп Тобықты руы еді, олар уездің оңтүстікбатыс бөлігін ІПыңғыстау жазығын мекендеді. Тарақты руьшың көпшілігі солтүстік жағында, Черный поселкесі ауданында көшіп жүрді. 1893 жылғы санаққа қарағанда Павлодар уезінде 21 877 шаруашылықты біріктіргеи 144 старшын бөлғатт. XX ғасырдың бас кезінде уездегі шаруашылықтар сапы 13,5 мыңыан астамшаруашылыққа көбейді. Мұншама көи шаруашылық қайдан келген және оны туғызған не? 1891 жылы дала облыстарын басқару туралы заң енгізіл генпетт кейін орыс әкімшілігі қазақ шаруашыльщтарының эр об лыс, уезге қарайтынын түпкілікті анықтауды талап етті. Павлодар уезі Томск және Тобыл губерыияларымеи шектесіп жатты да, оның коптеген шаруашылықтары осы губерпиялардың жерлерінде, әсіресе Құлынды даласында көшіп жүретіи, ал Құлындьт даласында көшіп жүруге Министрлер Кабипетіттің 1880 жылғы 22қарашада бекіт кен ережесіые сәйкес рұқсат етілген еді. Тегінде, Павло дар уезінде шаруашылықтардың бұлайша күрт көбеюін халықтың табиғи осуімен ғана емес, сонымен қатар бұрын Томск және Тобыл губерния л арының жерлерінде көшіп жүрген қазақ шаруашылықтарының далаға қайта қуылып тығылуымен де түсіндіруге болады. Уезде Орта жүз қазақтарыиың 35 396 шаруашылығы көшіп жүрген, өлардың ішінде арғындардікі 27327 шаруашылық. Аумақтың негізгі бөлігін Суйіндік руының Қаржас, Ңұлболды, Ормаишы, Жапболды аталары алып жатты. Осы аталар «тортул» деген бір этнонимге бірікті (қараңыз: 2кесте). Құлболды мен Айдабол аталары Баяпауыл, Далба, Қызылт ау тауларын қыстап, жаздыгүні Есіл даласындағы Торыайгыр коліне қарай солтүстікшығысқа қашықтап кетіп отырган. Бәсентиін руы (Сәмек, Бәйімбет, Күпіік, Анай, Көлдепең, Сатыпалды аталары қараңыз: 2кесте) Ертістің сол жағалауыттда Ямышев бекінісінің тұсынан Песчаный поселкесі не дейін көшіп жүрген. Қанжығалы руы (Әжібай тобы) Жасанақ коліне құятын Шідерті өзенінің бас жағын, Жалаулы, Шолақ көлдерінің маңыи мекендеген. Бегендік руының қауымдары Ертістің оң жағалауында Белағаш даласының солтүстік бөлігінде көшіп жүрген. Арғындардың Шығыс Қазақстандағы орналасуын қарастыра келгенде, олардың батысқа аргындар ұйыса мекендеген Орталық және Солтүстік Қазақстан даласына ойысқанын көреміз: оңтүстігіиде солтүстікбатыс Балқаш оңіріи бойлай Сарысу, Сарыкеңгір және Қаракеңгір озеидеріпің бас жағымен, одаи әрі солтүстікке қарай оңтүстіксібір жағына дейін жетеді. Осы кең өңірде барлық Орта жүз тайпаларыыың көптеген рулары мекен еткен, бірақ көбіпесе арғындар басым болып отырган. Су көздері мен жайылымдары мол осы аймақты да кезінде жоңғар басқыпшылары басып алып, қазақтар оларды кейін қуып шыққан. XIX ғасырдың аяғында жазылған аңыздар бойынша, арғындардың ірі атасының негізін салушы XVI ғасырдың орта шенінде өмір сүрген Мейрам Ертістен Есілге, одан әрі Сарысуға дейін, яғии осы аймақтар шегінде көшіп жүрген. Бұл л^ерлерге жоңғарлар XVII ғасырдың 20жылдарында келді де, қазақтар негізінен батысқа және Сырдария бойына, ал кейбіреулері Нұра өзепінің орта ағысына ауа көшкен. XVII ғасырдың екінші жартысында Нұра орта ағысы мен бас жағында Қуандьгқ, Қар пық, ал Ереймеитау даласында Қанжығалы рулары көшіп жүрді. Қазақтардың жаппай көнііп келуі жоңғарлар қуып шығарылғаинан кейін басталды. Қанжығалылар Ерейментауға, одан әрі Ертіске және Ом өзеніне қарай қоныс аударды. Қарауыл, Атығай рулары Зеренді, Жалтыркөл, Саумалкөл т. б. көлдер айналасына, Мезгіл ормаидарына, Көкшетауға, Есіл даласыиың солтүстік аудапдарына көшіп барды. Бірақ негізгі көшіп қоныстанушылар Қуандық руының шаруашылықтары болды. Олар Есіл өзепінің орта ағысыида Нұраның төменгі ағысын бойлай жатқан көлдер төңірегінде, Ііұраның орта және жоғарғы ағысы бойында, Құлаиөтпес өзені аңғарында, Қосағаш, Наршөккен, Семізқыз, Бұғылы, Сарытау, Нілді, Жамантогалы, Ортау тауларында орын тепті. Терісаққан өзенінің Есіл өзеніне құяр жеріне дейінгі далаға Қуандық руыиың қауымдарымен шектесіп, Сүйіндік руы қоныстанды. Осы кең далада көшіп жүрген Орта жүз руларының қазақтары негізінде, жоғарыда айтылғанындай, үш округ: Ақмола, Көкшетау, Құсмұрыи және кейіннері Атбасар өкругтері құрылды. Солардың алғашқысыида басқалардан горі арғындар мейлінше көп болды. Ақмола округтік приказының деректері бойынша, Ақмола қонысының төңірегінде біржола орныққан, мал шаруашылығымен бірге диқаншылықпен де айиалысатын 3 ауыл (215 шаңырақ) болған. Жоғарыда келтірілген кестеде болыстардың атаулары рубасылардың есімдерімеи емес, қайта олардан тараған патронимиялар және таксономиялық жіктер арқылы берілген. Мұның өзі рулардың өсіпөніп, бөлініп, жаңа эпонимдер мен патрилинидждер пайда болатынын, уақыт өте келе жаңа рулардың, өзінің рульщ тегін жаңадан есептей бастаудың пайда болуыиа әкеп соғатынын көрсетеді. ЕнемТүығатар болысыиа бір кезде Қарауыл, ал XIX ғасырда тек оның немересі Түнғатар рубасы болған (қараңыз: 2кесте) қауымдар бірікті. Бұл болыс атауының бірінші бөлігінің (Енем) тегі рудың неғұрлым ұсақ атасы немесе болыстың, ауыл ақсақалының аты болса керек. № 2, 3, 6, 9болыстар Алтайдан (Қуандықтың ұлы) басталады. Осы болыстарға енген қауымдардың негізіие эр түрлі эпонимдер: Қареке, Мойыи, Алысай, Байдалы (қараңыз: 2кесте) алынған. № 4, 5болыстар да Қуандықтан (екінші баласының немересінен (ҚарпықТінәлі; қараңыз: 2кесте), ал № 8 шІ болыс үшінші баласының немересінен (ӨмірТемеш; қараңыз: 2кесте) тараған. Соңғы ҚырғызТөртұл болысына эр түрлі этнос біріккен. Бұл жөнінде сәл таратып айтқан жөн. Көшпеиді қырғыз қауымдары Ақмола даласына сонау жоңғарларды қуып шыққан кезде келген еді. Кейіннен оларға Көкшетау төңірегінен келген қырғыздар қосылды. Соңғылары, тегінде, Кенесары сұлтаиның Қырғызстанға жорығы кезінде соның жағында соғысқан қырғыздар болса керек. Кепесары жеңіліске ұшырағаннан кейін бұл қырғыздар қазақтармен бірге кеткеи де, оларға Балуан көлі мен Сасықкөл маңынан жер берілген. Уезд атауының екінші бөлігіне келетін болсақ, аңыздарға қарағанда, Төртұл ру басы Сүйіндіктің төртінші ұрпағы болған Малай мен Жәдігердің (қараңыз: 2кесте) ұрпақтарын біріктірген. 1837 жылғы статистикалық дерек тер бойыпша Ақмола сыртқы округінде 67091 адам болған. Солтүстік ендіктің 52градусыыан Қазақстанның солтүстік шекараларына дейін орналасқан қазақ қауымдары (Сібір казак әскерлерінің Петропавл бекінісінен Пресногорьков бекінісіне дейінгі жерін қоспағанда) Көкшетау сыртқы округіне біріктірілді. Осы кеңбайтақ аумақта Орта жүздің басқа тайпаларымен гаектес тұрғап Қарауыл, Атығай, Қанжығалы рул ары мекеидеген. Мұнда тек арғындарға ғана төқталайық. Көкшетау округіндегі 13 810 шаңырақтан (09 050 адам) арғындардың үлесіне 5370 шаңырақ тиген, оларда, өз есептеуіміз бойыиша, 26 850 адам болгаіі. XIX ғасырдың 40жылдарына қарай, яғни Көкшетау округі құрылған уақыттап 16 жыл өткеныен кейіи шаңырақтар мен болыстар саны көбейген, ал төмеиде келтіріліп отырған кестеден бұған коз жеткізіп қана қоймай, сонымен бірге арғындардың кошіп жүрген жерлеріи де білуге болады. 1824 жылғы ведомоста бар Қаижығалы болысының көрсетілмегеніне қарамастан, 16 жыл ішінде шаңырақ саны 3313 шаңыраққа артқан. Тегінде, ол болыс руластары Ерейментауда көшіп жүретін Баяиауыл округіне берілсе керек. Көкшетау арғыидарының тоғыз болысының алтауы Атығай руы да, үшеуі Қарауыл руы. 1824 жылмен салыстырғанда, 1840 жылға қарай табиғи өсімнің жәие басқа жерлерден туыстарының көшіп келіп қосылуына байланысты болыстар ұсақ бөлшектерге бөлінген. Көкшетау округі қазақтарында да жаңа патрилиндждердің құрылып, жаңа туыстық (таксономиялық жік) басталғанын көруге болады. Атығай руының өкілдері мынадай болыстарда бар, 1болысқа ағайынды екі адамның ұрпақтары Майлы мен Балта біріккен, олар Атығайдан тарайтын төртіиші ұрпаққа жатады (қараңыз: 2кесте). Төмендегі халық аңызыыа қарағанда, Майлы деген лақап ат. Бір ашаршылық жылы бір топ қазақ көршілерінен 90 түйені ұрлап сөйып алады да, сонымен тіршілік етеді. Коршілері бұған кешірім жасайды (аштықтан аман қалу да олжа ғой!), бірақ ұрыларды «майлы», яғни «семіз ет жегендер» деп атап кеткеи. 2болысқа немере туыстар Бабасан мен Багыс біріккен (қараңыз: 2кесте). 3болыстағы Ақкиік, Қойлы мен Құлансу да сондай (қараңыз: 2кесте). 4болыста ағайынды екеудің ұрпақтары ~~ Баба мен Бағыс біріккеи (қараңыз: 2кесте). 7болысқа біріккепдер Бәйімбет пен оның пемересі Андағұлдың ұрпақтары (қараңыз: 2кесте). Қалғаи үш болыс Қарауыл руының ұрпақтарына жатады. 6болыс Есенбайдың (Қарауылдан төртінші ұрпақ) ізбасарлары Қараша мен Ноғай, оның ұрпақтары халық арасында «алты ата ноғайқарауыл» деп те аталады (қараңыз: 2кесте). Арғын рулары Омбы мен Петропавл ішкі округтеріиің жерінде де көшіп жүрген. Өкінішке қарай, біздің қолымызда көшіп жүрген шаруашылықтардың саны туралы мәліметтер жоқ. Н. Е. Бекмаханованың есептеулеріне қарағанда, Омбы ішкі округінде 11285, Петропавл округінде 23949 қазақ болған. Біздің ел арасыпан жинап жасаған жазбаларымыз бойынша, аталған ішкі округтерде арғындардың екі руы: Атығай мен Қанжығалы қоныстанған. Атығайлар ҮлпанҚарой, Бейті көлдеріие, одап әрі батысқа қарай Кіші Қарой, Алабота, Жамантұз, Төраңғыл көлдеріне шектесіп жатқан Есіл озепіне дейіигі жайылымдарды мекепдсген, сондайақ олардың осы өзенпің оң жағалауында да бірнеше ауылдары бол гаи. Молімет берушілеріміздің айтуына қарағаітда, атығайлар Солтүстік .Қазақстатіға XVIII ғасырдың аяғыида өздеріттің кокшетаулық руластарынап кошіп келген. Атығайлар арасында Қарауыл руының да бірнеше ауыл
Carlena Brennen: кто это?
Detra Wofford: понятненько)
Elia Reder: что это за народ?
Caterina Mirabella: все ясно, спасибо!
Maximina Abalos: и что дальше?
полная версия страницы